De Oostenrijkse regisseuse Jessica Hausner houdt van vraagtekens. In Lovely Rita volgt ze een ondoorgrondelijke tiener die niet thuis lijkt in het leven. "Het lijkt wel of de bodysnatchers de planeet al hebben overgenomen."
Jessica Hausner (foto: André Bakker)
Het is meteen al duidelijk; er is iets mis met het meisje dat met haar eten speelt. Maar wát, dat blijft ook na afloop van de film Lovely Rita nog de vraag. Zelfs de geestelijk moeder van de zeventienjarige Rita, de Oostenrijkse regisseuse Jessica Hausner (1972), zegt niet te weten wat er achter het uitdrukkingsloze gezicht van de puber schuilgaat. Hoe je ook vraagt, Hausner vertikt het om zelfs maar haar indruk van Rita’s innerlijke wereld prijs te geven. "Ik denk niet dat ik haar beter ken dan het publiek. We zien alleen haar buitenkant. Daar gaat het juist om, dat je niet bij iemand naar binnen kunt kijken."
Het eenzame individu dat zich niet door anderen laat begrijpen speelt een rol in alle films van Hausner. De in Wenen geboren dochter van de surrealistische schilder Rudolf Hausner won tijdens haar opleiding aan de Weense Filmacademie al prijzen op verschillende festivals met haar eerste film Flora (1996, 25 minuten). Flora is net als Rita zeventien jaar en op zoek naar troost. De jongemannen die haar gebrek aan liefde willen compenseren, begrijpt ze niet. In haar afstudeerfilm Inter-view (1999, 48 minuten) volgt Hausner een jongeman die mensen op straat vraagt wat zij van het leven verwachten. Zelf heeft hij daar geen antwoord op. De film werd in Cannes beloond met een speciale juryprijs. Twee jaar later was Hausner terug in Cannes met haar eerste lange speelfilm Lovely Rita, genoemd naar het nummer van de Beatles uit 1967. Op het Filmfestival Rotterdam, waar Hausner zich onlangs liet interviewen, kon het Nederlandse publiek voor het eerst Lovely Rita zien.
Slaafje
Lovely Rita volgt een meisje dat niet thuis lijkt in het leven. Een spookmeisje eigenlijk, waarvan de buitenkant vooral een eenzame indruk maakt. Ze loopt een beetje gekromd en heeft geen vriendinnen. Haar familie behandelt haar als een lastig slaafje. Rita helpt thuis bedienen tijdens een etentje met vrienden van haar ouders, en moet op het kind van haar zus passen. Zelfs in een toneelstuk op school krijgt ze de rol van bediende. Als ze spijbelt sluiten haar ouders haar op in haar kamer. Maar als Rita haar ouders écht tot wanhoop wil drijven, moet ze vergeten het deksel van de wc-pot naar beneden te doen. Intiem contact met andere mensen — een buschauffeur en een buurjongetje — loopt steeds op een teleurstelling uit. Rita’s leven is in en in grijs. Tot ze aan het slot van de film plotseling een rigoureuze daad stelt. Om het publiek daarna in het laatste shot recht aan te kijken, alsof ze om een reactie vraagt.
Hausner: "Elk incident op zich is niet sterk genoeg om Rita’s daad te veroorzaken, maar opgeteld leveren ze een deel van de verklaring. Het andere deel is toeval, een ongeluk, als je het tenminste als een constructie wilt zien. Met dit extreme eind wilde ik zeggen dat er iets meer is, iets wat je nog niet hebt gezien. Ik denk dat er onder de oppervlakte van het dagelijks leven heel wat broeit."
Wat dat ‘iets meer’ in Rita’s geval is, laat Hausner aan de kijker over. Wel probeert ze iets te zeggen over de maatschappij waar Rita een product van is. Die samenleving is niet zozeer Oostenrijks als wel Westers. "Het is duidelijk dat er iets mis is. Onze maatschappij kampt met grote emotionele tekorten. Misschien gaat het over de landen die behoorlijk welvarend zijn, waar de middenklasse de sterkste bevolkingsgroep vormt, en het leven vooral bestaat uit ritueel werken, eten en slapen. Het lijkt wel of de ‘bodysnatchers’ de planeet al hebben overgenomen. De mensen weten weinig over zichzelf en stellen geen vragen. Ze proberen te vergeten wat belangrijk is. Zelfs het feit dat iedereen ooit sterft wordt verstopt, omdat het moeilijk is om het een plaats te geven. Je moet leren leven met het feit dat je deel bent van een natuur die niet rechtvaardig is, dat er onrechtvaardigheid bestaat en dat toevallige gebeurtenissen je leven beïnvloeden. En dat doet pijn."
Lovely Rita is gebaseerd op een waargebeurd verhaal dat Hausner in de archieven van een gerechtshof vond. Daarna zocht ze op middelbare scholen naar haar Rita. Die vond ze in Barbara Osika. Hausner: "De vraag was niet zozeer hoe Barbara zou acteren. Het was vooral de manier waarop ze zich van nature voelde. Die gekromde houding is bijvoorbeeld van haarzelf."
De optelsom van het controleerbare en het toeval heeft niet alleen betrekking op de inhoud van Lovely Rita. Het loopt ook als een rode draad door Hausners werkwijze. De niet-professionele acteurs waarmee ze werkt krijgen pas op de set te horen wat er van ze wordt verwacht. "Voor de opname las ik de scene één keer voor aan de acteurs. Als we begonnen te draaien, bleven er flarden van de tekst hangen. Zo ontwikkelde zich dan een scène waarin ze hun eigen uitdrukkingen en gedrag konden inbrengen." Het kostte aardig wat takes, maar Hausner gaf zo het toeval een kans. "Een van die spontane dingetjes kwam van de moeder, die constant kleine details aan de scènes toevoegde. Bijvoorbeeld als ze de verjaardagstaart op tafel zet, zegt ze ‘bitte sehr’, alsof ze een bediende is in een restaurant. Dat vond ik prachtig."
Koningskinderen
Hausner kreeg les van Michael Haneke (La pianiste) en is bekend met de wrang-humoristische films van Ulrich Seidl (Hundstage), maar of haar werk een band heeft met dat van andere Oostenrijkse filmmakers, zegt ze niet te kunnen beoordelen. Van anderen heeft ze wel gehoord dat er overeenkomsten zijn. "Ik kan alleen zeggen dat het waarschijnlijk iets met de Oostenrijkse mentaliteit te maken heeft. Die is heel direct en biedt een harde kijk op dingen. Of ze moeten de zwarte humor bedoelen." Dat die hardvochtigheid iets met het formele karakter van haar land te maken heeft, gelooft ze niet. "Ik denk dat elk land iets formeels heeft. Dat is hoe een maatschappij werkt. Mensen passen zich aan regels aan, anders kunnen ze niet samenleven. Maar misschien is er een punt bereikt waarop de regels een doel op zich zijn geworden en de mensen dienaren van die regels zijn, in plaats van andersom."
Hausners fascinatie met ‘de buitenkant’ komt ook terug in haar volgende project, met de werktitel Es waren zwei Königskinder. "Ken je het liedje?" vraagt Hausner. Zonder het antwoord af te wachten zingt ze de Middeleeuwse ballade voor. "Het waren twee koningskind’ren, zij hadden malkander zo lief. Zij konden bijeen niet komen, het water was veel te diep." Om te vervolgen; "Het wordt geen liefdesverhaal, maar een ‘möchte gern-liefdesverhaal’. Over twee jonge mensen die verliefd willen zijn op elkaar, maar eigenlijk niet verliefd zijn." Het gaat ook weer over twee mensen die elkaar niet begrijpen, geeft ze toe. "Ik kwam op het idee tijdens een casting voor een andere film, waar allemaal twintigers voorbijkwamen. Het viel me op hoeveel mensen ‘marketing and sales’ studeerden. Dit zegt veel over wat men tegenwoordig belangrijk vindt." Hausner grijpt naar de fles mineraalwater op tafel en houdt die omhoog. "Het gaat niet meer om wat er in de fles zit, maar om hoe de fles eruitziet."
Bij de volgende vraag — over de relatie van de kleurcontrasten tot de inhoud van de film — hapert Hausner opeens in haar verhaal. "Ik probeer heel hard een reden te verzinnen." Ze wrijft over haar hoofd en slaakt een diepe zucht. "Ik haat woorden. Nee, het maakt niet uit of we in het Engels of Duits met elkaar praten. Het komt omdat woorden een ander soort denken vereisen. Als ik dingen moet verwoorden, moet ik dingen logisch maken. En ik moet redenen geven. Ik vind dat kunstmatig. Ik hou wel van converseren maar het is ook altijd frustrerend, want ik heb altijd het gevoel dat het één groot misverstand is."
Het gebrek aan controle, het gebrek aan begrip en de eenzaamheid van het individu komen opnieuw om de hoek kijken. Wie de balans opmaakt van Rita’s zoektocht naar het deel van haar leven dat ze kan controleren, komt tot een trieste conclusie. Rita controleert alleen de lijsten van de schilderijen die ze steeds recht probeert te hangen. Hausner verstopt zich vaak achter een stoïcijnse glimlach of produceert een geheimzinnig ‘hm’ om maar niet te veel te hoeven zeggen. Want Hausner wil geen logische verbanden geven, Hausner is een vragensteller. Heeft ze al antwoorden gekregen van haar publiek?
"Lovely Rita heeft twee soorten reacties uitgelokt. Sommigen zeggen dat het leven van Rita een heel normaal, gewoon leven is en dat ze niet kunnen begrijpen waarom de film zo desastreus eindigt. Anderen vinden juist dat het zo’n vreselijk leven is, dat het er dik in zit dat Rita op een dag iets extreems doet. Die verschillende reacties zijn gebaseerd op de verschillende ervaringen die mensen hebben. Maar wat me het meest bevalt, is dat het slot één groot vraagteken is. Omdat de gebeurtenis niet volledig is gemotiveerd. Dat boeit me omdat mensen daar zenuwachtig van worden. Ik wil een verhaal vertellen dat de kijkers onzeker maakt. En zij? Zij willen het kunnen beredeneren."
Karin Wolfs
